Ramón María del Valle-Inclán

Por Jesús Veleiro

Se queremos falar de autores curiosos, poucos destacarían do xeito en que o fixo o personaxe obxecto destas liñas. Orgullo das letras universais e galegas, dramaturgo, poeta, novelista, ensayista, cuentista, xornalista e habitual dos faladoiros intelectuais nos cafés de Madrid de finais do século XIX e principios do XX. É un dos representantes máis destacado do modernismo, así como un dos escritores españois máis importantes do século precedente.

Nace o 28 de outubro de 1866 en Vilanova de Arousa, provincia de Pontevedra, e morre o 5 de xaneiro de 1936 en Santiago de Compostela, nos albores da guerra civil española. O seu lienzo foi a sociedade da súa época, a cal satirizou de xeito constante e sincrético. Igualmente viaxou, conviviu e traballou en México como xornalista de “El Correo Español” e “El Universal”,  diarios da época onde iniciou a súa vocación de escritor.

Logo do seu periplo polo Novo Mundo, regresa à sua natal Pontevedra, onde permanece por un periodo dunhos escasos tres anos, nos que publica o seu primeiro libro, unha serie de relatos amorosos denominado Fémininas (seis historias amorosas). Posteriormente, e xa como escritor, regresa á capital, onde adopta un estilo de vida totalmente bohemio e empeza a facerse famoso pola súa notoria concurrencia e destacada participación nos faladoiros intelectuais dos “cafés madrileños” da Porta do Sol, onde se xuntaba a crema e nata da intelectualidade. O noso personaxe adoitaba aparecer con capa, chalina, chapeu e polainas brancas, adornado con longas barbas...,  aspecto que o fixo moi recoñecible.

Coñece a moitas personalidades destacadas da época, como Pío e Ricardo Baroja, Azorín, Jacinto Benavente, Gómez Carrillo, Villaespesa, entre outros. Polo ano 1899, nunha pelexa produto de acalorada discusión, no “Café Nuevo  de la Montaña”, situado na planta baixa do Hotel Parides próximo á Porta do Sol, perdeu un brazo a mans do xornalista Manuel Bueno Bengoechea, quen lle asestou unha ferida no antebrazo que terminou gangrenándose. Esto contribuíu a mitificar a súa imaxe aínda máis. È por este ano  que entabla unha profunda amizade con Rubén Darío,  que estaba casi recién chegado a Madrid.

Xa no ano 1900 o tertuliano escritor participa nun concurso de contos auspiciado polo diario O Liberal onde, aínda que non consegue o primeiro posto, o seu relato Satanás é sumamente elogiado polo tamén escritor Juan Valera, membro do xurado, e que se desfai en alabanzas para con Valle-Inclán.

Nos anos posteriores, o noso autor seguiu participando en colaboracións en diversas publicacións tales como a “Ilustración Artística”, “La España Moderna”, “La Ilustración Española e Hispanoamericana”, o suplemento cultural “Los Lunes de El Imparcial”...;  nesta última empeza a publicar Sonata de Otoño, onde aparece por vez primeira un dos seus personaxes míticos, O Marqués de Bradomín. As Sonatas publícanse en libro para o ano de 1902, Sonata de Outono; no 1903, Sonata de Estío; no 1904, Sonata de Primavera  e en 1905,  Sonata de Inverno.

Cabe destacar que estas narracións constitúen un dos mellores exemplos de prosa modernista española.

Para o ano de 1906 estrea no Teatro Princesa unha obra teatral baseada nas famosas sonatas previamente mencionadas e que teñen como protagonista ao seu afamado personaxe o Marqués de Bradomín. É aquí onde coñece a Josefina Branco, a súa futura esposa coa que contraerá matrimonio un ano despois e terá seis fillos.

Nos anos seguintes continúa publicando sen parar obras tales como: Aguias de Brasón, Aromas de Lenda, Versos En Loor Dun Santo Ermitaño, Coloquios Románticos, Romance de Lobos, e xa para o ano 1908 inicia a publicación da súa recoñecida serie de novelas A Guerra Carlista. As súas tendencias carlistas non só se puxeron de manifesto neste ámbito, senón que formaron parte do seu imaxinario persoal de ideoloxía e acción, o que lle levou a presentarse polo partido carlista a deputado, pero infructuosamente,  posto que non obtivo un escaño.

Un incidente digno de ser rememorado ocorre coa súa obra de teatro titulada O Embruxado, xa que a mesma foi rexeitada polo Teatro Español, que dirixía no seu momento o afamado escritor Benito Pérez Galdós. Este suceso termina cunha conferencia tumultuosa no Ateneo de Madrid.

Nos anos posteriores regresa a Galicia, aunque segue esporádicamente sendo asiduo dos faladoiros intelectuais de Madrid. Ò comezo da Primeira Guerra Mundial pronúnciase frecuentemente a favor dos aliados; inclusive chega a visitar a fronte.

Para o ano de 1916 publica unha das súas máis afamadas obras A Lámpada Marabillosa, moi influído polo ocultismo de autores como Mario Roso de Lúa (otrora un dos fundadores do Ateneo de Madrid) e Helena P. Blavatsky, fundadora da Sociedade Teosófica.

Trascurrida unha década, onde continúa coa súa prolífica obra, a finais de 1926 edita a que algúns consideran a súa obra mestra narrativa, a novela Tirano Banderas, na que queda patente a pegada da súa segunda viaxe a terras mexicanas, onde foi testemuña da época post revolucionaria dese país.

En 1927 inicia a publicación dun ambicioso proxecto narrativo, El ruedo Ibérico, que pretende narrar a historia de España desde o reinado da súa detestada Isabel II ata a súa época contemporánea, pero soamente chegou a escribir tres novelas deste ambicioso proxecto: A Corte Dos Milagres, Viva O meu Dono e Baza de Espadas.

Valle-Inclán mostra, desde os anos vinte, a súa oposición á ditadura de Primo de Rivera, vociferando nos faladoiros e cafés de moda, chegando ata a ser detido polas súas protestas contra o réxime nalgunha ocasión.
Para o ano de 1928 consegue o contrato editorial máis importante da súa carreira;  a Compañía Iberoamericana de Publicacións ofrécelle unha jugosa oferta.

Para 1929 é encerrado no cárcere Modelo de Madrid por negarse a pagar unha multa imposta con motivo duns incidentes ocorridos no Palacio da Música. Pero xa para esa época todo o diñeiro gañado no ano anterior habíase prácticamente esgotado; esta situación, entre outras, carréxalle graves problemas matrimoniales que o levan en 1932 a divorciarse da súa esposa Josefina.

Neses turbulentos anos de precariedade económica o goberno da República noméao conservador do Patrimonio Artístico Nacional e director do Museo de Aranjuez, pero, por desavenencias co seu superior, dimite ó pouco tempo. Tamén cabo destacar que é elixido presidente do Ateneo de Madrid, pero de igual forma dimite tamén ao non atenderse as súas propostas de reorganización, aínda que, para o ano de 1933, debido a unha iniciativa da súa persoa, reúnese no Ateneo de Madrid o Primeiro Congreso da Asociación de Escritores e Artistas Revolucionarios.

Posteriormente, no mes de marzo de 1933 é nomeado director da Escola de Belas Artes de Roma por intermedio do seu amigo o pintor Ignacio Zuloaga; manterase no cargo pouco máis dun ano, ata xuño de 1934.

En marzo de 1935 retirouse a Santiago de Compostela, ingresando na clínica do seu amigo doutor Villar Igrexas. O 5 de xaneiro do ano 1936, véspera de Reis, tras negarse a recibir auxilio relixioso, Valle-Inclán morre.

O parte á prensa di que morreu a consecuencia dun coma rápido, logo dunha grave enfermidade de vejiga urinaria complicada con carácter de malignidad. Foi sepultado ao día seguinte, nunha cerimonia civil, en humilde féretro sen esquelas. Os seus restos depositáronse no cemiterio civil de Boisaca.

Días anteriores ao seu deceso dispuxera: "Non quero ao meu lado nin cura discreto, nin frade humilde, nin jesuita sabiondo".

Obras De Valle-Inclán

Novela
A cara de Deus (1900, por entregas). Sonata de outono (1902). Sonata de estío (1903). Sonata de primavera (1904). Flor de santidade (1904). Sonata de inverno (1905). Serie «A guerra carlista»: Os cruzados da Causa (1908); O resplandor da hoguera (1909); e Gerifaltes de outrora (1909). Un faladoiro de outrora (1909). Na luz do día (1917, publicada no Imparcial). Tirano Bandeiras (1926). Fin dun revolucionario. Aleluyas da Gloriosa (1928). Serie «O rodo ibérico»: A corte dos milagres (1927); ¡Viva o meu dono! (1928); Baza de espadas: vésperas septembrinas (1932, incompleta);  O trono dourado (1936, fragmento). Relatos Femininas (1895). Epitalamio (1897). Corte de amor (1903). Xardín umbrío (1903). Xardín novelesco (1905). Historias perversas (1907). Corte de amor. Florilegio de honestas e nobres damas (1908). Cofre de sándalo (1909).

Teatro
Cinzas (1899). Serie «Comedias bárbaras»: Aguia de brasón (1907), Romance de lobos (1908) e Cara de prata (1923). O marqués de Bradomín. Coloquios románticos (1907). O yermo das almas (1908). Conto de abril (1910). A cabeza do dragón (1910). Voces de gesta (1911). O embrujado (1912, 1913). A marquesa Rosalinda (1912). Divinas palabras. Tragicomedia de aldea (1919). Luces de bohemia (1920). Farsa da namorada do rei (1920). Farsa e licenza da Raíña Castiza (1920). Os cornos de don Friolera (1921, 1925). Para cando son as reclamaciones diplomáticas? (1922). A rosa de papel (1924). A cabeza do Bautista (1924). Tablado de marionetas para educación de príncipes (1926). O terno do defunto (1926). Ligazón. Auto para siluetas (1926). A filla do capitán. Esperpento (1927). Sacrilegio. Auto para siluetas (1927). Retablo da avaricia, a lujuria e a morte (1927). Martes de carnaval. Esperpentos (1930).

Poesía

Aromas de lenda (1907). A pipa de kif (1919). O pasaxeiro. Claves líricas (1920). Claves líricas (1930, recolle toda a súa poesía).

Outros xéneros

Os meles do rosal (1910, antología de contos). A lámpada marabillosa (1916, ensaio). A medianoche. Visión estelar dun momento de guerra (1916, crónicas). Flores de almendro (1936, recopilación de contos).

Óperas baseadas nas súas obras

A cabeza do dragón, ópera de Ricard Lamote de Grignon (1939, estreada en 1960). Ligazón, de José Luís Turina, estreada en 1987. Divinas palabras, ópera de Antón García Abril (1992, estreada en 1997). Sonata de primavera, ópera de Jorge Fontenla (2008). A cabeza do Bautista, ópera de Enric Palomar (2009).

Filosofía, unha educación para a vida