Artigo
Por Delia Steinberg Guzmán
Falar do misterio de Compostela, do Camiño de Santiago, é recordar todas as tradicións, lendas e mitos riquísimos que rodean este importante venero espiritual, non só español, senón do mundo enteiro.
Que garda Compostela, que garda Santiago, que garda todo o Camiño en si, que fai posible que neste século de materialización, de descreimiento, neste momento en que se prefiren as cousas concretas e prácticas, sígase, no entanto, mantendo unha alta devoción por eses símbolos?
Intentaremos trazar brevemente a grandes liñas o misterio dese camiño tradicional, e o desa cúspide de acceso que é Compostela.
HISTORIA E MITO
Existe unha historia tradicional, con algunhas datas e datos que adoitamos aceptar porque son as que temos ao alcance, pero que son máis os interrogantes que nos crea que os que nos aclara.
O primeiro enigma é a propia personalidade do chamado Santiago o Maior. Este Santiago, fillo de Zebedeo e de María Salomé, considérase irmán de san Juan Evanxelista e está xunto ao Señor nos primeiros momentos dos seus prédicas. Unha vez ocorrida a crucifixión de Cristo, Santiago dedícase a ensinar; vai primeiro a Judea e a Samaria e logo fáiselle viaxar a España. Nun medio totalmente hostil, onde practicamente ninguén lle escoita, din algúns que consegue dez discípulos; outros sete, outros tres, e outros ?talvez os máis acertados?, que o único discípulo que acompañou a Santiago nas súas primeiras prédicas en España foi tan só un can. Este can que acompaña continuamente a Santiago nas súas peregrinacións é un punto crave, como veremos en varios momentos ao intentar desentrañar este tema.
Como Santiago non logra éxito en España, retorna a Judea e alí cae baixo as mans de Herodes Agripa, quen o fai decapitar. Uns poucos discípulos fieis que lle quedan en Judea salvan o cadáver do Mestre, colócano nunha barca sen temón e deixan que o destino condúzaa ata onde debe chegar. Esta barca percorrerá un camiño practicamente inverosímil e, con todo, vai a encallar nunha das rías de Galicia, nos reinos de "Loba", nunha cidade que os romanos chamaban Iria Flavia, hoxe coñecida como Padrón, a uns poucos quilómetros da actual Santiago de Compostela. Os discípulos desembarcan co cadáver do seu Mestre e, segundo algunhas versións, colócano sobre un carro tirado por bueyes que, do mesmo xeito que a barca, van deixar que siga só o seu curso. Tras percorrer un treito, os bueyes néganse a camiñar máis; por iso deciden que ese é o punto ideal para enterrar ao Mestre.
Pero hai versións máis complexas, que contan que os discípulos, co cadáver do seu Mestre, vanse a presentar ante unha estraña raíña que gobernaba naquel entón en Lugo: réinaa Loba, cuxo nomee concuerda coa simboloxía desa mesma rexión: Lugo. Piden a Réinaa Loba que lles permita enterrar o cadáver do Mestre, este que ela xa coñecera cando os seus prédicas en España. A raíña téndelles unha trampa e envíaos a un sitio onde, en lugar de bueyes pacíficos que conduzan o carro, hai uns touros feroces. Chegan os discípulos fervorosos coa súa carga, e simplemente con símbolos máxicos, coa súa fe e a súa soa presenza, domestican aos touros, que quedan transformados en doces bueyes. Átanos ao seu carro e elixen un sitio para enterrar ao seu Mestre. Algúns din que foi nun monte sacro, o chamado Monte Aro; outros opinan que foi no mesmo palacio de Réinaa Loba, quen quedou completamente consternada ao ver que aqueles a os cales ela enviara á morte regresaban e asegurábanlle que o seu palacio era o sitio elixido.
Con todo, segundo a tradición máis antiga, cando os discípulos desembarcan deixan ao seu Mestre apoiado sobre unha enorme roca, e este cadáver que aínda garda unha gran forza e unha tremenda maxia, derrite a roca cal se fose manteiga, formando un oco coa forma do corpo humano e quedando no acto convertida en sarcófago. Tamén conta esta tradición que non só o sarcófago de pedra vai ser un símbolo, senón que os discípulos, mentres levaban o corpo do seu Mestre a terra, cubríronse os pés de pequenas cunchas, que constituirán o símbolo de quen fixo un único traxecto e atopou lugar onde quedar.
A historia non ten máis datos ata polo menos 800 anos despois. Pérdese todo vestixio, ata que no 813, un ermitaño chamado Pelagio comeza a ver polas noites unhas luces estrañas, estrelas, resplandores no alto dun montículo, e evitando tomar resolucións propias, invita ao bispo Teodomiro, de Iria Flavia, a que vexa de que se trata. O bispo desentierra o que alí se atopa e, cal non sería a súa sorpresa ao recoñecer a Santiago o Maior...
Como é que, a pesar do tempo transcorrido, quen por fin o atopan tras oito séculos, recoñecen perfectamente a Santiago o Maior? Levántase, con todo, unha pequena capela en homenaxe ao milagre que se produciu e, desde entón, Santiago vai realizar unha serie de proezas que influirán poderosamente na mentalidade de todos os pobos pirenaicos. A partir dese momento estes pobos vanse a dirixir en peregrinación cara ao lugar do achado, coma se ese lugar tivese forza suficiente para outorgar aos homes un pouco de forza, un pouco de maxia.
A batalla de Clavijo contra os mouros, no ano 844, ve reaparecer a Santiago montado nun fantástico cabalo branco, á vez que arremete furiosamente coa súa famosa espada, esa que hoxe nós chamamos a "Cruz de Santiago". Esa espada, que é tamén unha cruz, é o símbolo co cal Santiago loita contra todos os seus inimigos.
No 899, Afonso III edifica unha basílica a Santiago; cara a fins da década do 1000, e como esta antiga basílica fora arrasada por Almanzor, unha vez eliminado o perigo dos mouros, comézase a levantar a verdadeira catedral; a basílica máis antiga queda sepultada na parte interior, cal se fose unha cripta profunda. O bispo de Santiago, Diego Gelmírez, tamén se dedica en corpo e alma a toda a tradición, ao sentido máxico da peregrinación, e logra ata que se decrete o 1100 como Ano Santo Compostelán polo papa Calixto II, no cal a festividade de Santiago coincide co día domingo.
A catedral de Santiago non está construída segundo unha liña recta, senón que presenta unha lixeira desviación cara ao norte e cara á esquerda, inclinación que tamén se advirte no seu pórtico. Esta torsión, coincidente coa do eixo da Terra, perdurou en case todas as igrexas ata finais da Idade Media, e é a típica da maioría dos dólmenes megalíticos precedidos por galerías.
Como cos anos a primitiva catedral ofrecía un pórtico moi estreito en relación coa gran cantidade de peregrinos que chegaban, encargouse ao mestre Mateo ?outro estraño personaxe? a ampliación do pórtico occidental; así naceu o Pórtico da Gloria. No seu parte inferior aparecen os símbolos do mundo animal; logo vén o mundo humano da Igrexa, cos profetas do Antigo Testamento á esquerda e os apóstolos á dereita, mentres que no alto da columna central atópase Santiago. Por fin, na parte superior móstranse o Cristo e os catro evanxelistas.
SÍMBOLOS
Comezaremos por analizar a denominación de Santiago de Compostela. A palabra Compostela ofrécenos varias vías de interpretación. A máis coñecida dinos que "Compostela" devén de "Campus Stellae" (campo da estrela), facendo referencia ás luminosidades, ás estrelas que se vían sobre a tumba do santo, antes de que se descubrise no século IX. Esta versión resulta bastante posible porque todo o Camiño de Santiago, desde Jaca ata Compostela, está balizado de pobos, localidades e pasos de montaña que levan a denominación de "estrela" ou "ronsel", coma se o Camiño de Santiago fose unha ruta estelar que debe terminar nun punto especial: o Campo da Estrela, co Monte da Estrela e co Santo da Estrela.
Outra explicación do nome xorde do latín "compositum" (cemiterio); e dado que alí atopouse ao santo, isto fai de Compostela un cemiterio sacro.
Outra posibilidade é a de facer derivar o nome dun termo alquímico: "compost"; ao realizar a Gran Obra, ao traballar no caldeiro máxico, sobre o composto presentábase unha "estrela", se é que a Obra estaba ben realizada.
E aínda podemos citar a versión de Charpentier, segundo a cal Compostela podería derivar do vocábulo "Compos" que significa en linguas antigas "Mestre"; así, Compostela significaría o Mestre da Estrela.
O caso é que, segundo calquera das versións, o sitio de Compostela é altamente simbólico e non obedece ao azar.
En canto ao nome de Santiago, talvez en francés atopemos máis facilmente o símbolo que, no entanto, vértese inmediatamente ao castelán, dado que estas linguas teñen raíces comúns. En francés Santiago é "Jacques", e esta denominación ?en inglés, "Jack"? utilizouse durante moitísimo tempo, non como nome propio, senón como adxectivo para designar a uns homes especialmente sabios en todo o referente a construcións, medidas matemáticas, sentido da arquitectura sacra.
Todos estes sabios eran "Jacques" ou "Yago", como se foi aos poucos pronunciando en español. Ata se conserva un termo vasco: "Jakin", que segue significando sabio e que ten unha raíz idéntica ao ?Jacques? e ao "Yago". Completando a simboloxía e o nome de Jacques ou de Yago, vemos que non só designa aos sabios arquitectos, senón que vai estar unido a unha forma especial de pronunciar "ganso" en francés: "Jars".
Así, Santiago pode ser san Yago, como o diriamos en español, pois nunca pronunciamos san Santiago. Xa sexa que o vexamos en francés, en vasco, en inglés, en español, o importante é que este nome designa algo máis que unha simple persoa; parece referirse a un conxunto de seres, é un adxectivo que se aplica a moitas personalidades que gozan de iguais características, tal como os nomes xenéricos de "Menes", "Zoroastro", etc.
Tampouco debe estrañarnos o que exista unha categoría de "Jacques" ou de "Santiagos" para referirse a unha xerarquía especial de homes: construtores, sabios arquitectos, coñecedores de profundos segredos da Natureza; o cal non elimina en absoluto a primitiva existencia de Santiago o Apóstolo ou de Santiago o Maior, no cal o cristianismo apoia toda a peregrinación polo Camiño. E non debemos esquecer o nome de Jaca, o "Jacques" que abre o Camiño en España.
Todo o Camiño de Santiago non fai máis que reflectir na terra un milagre moito maior que se dá no ceo. Así como a Vía Láctea debuxa un trazo estelar, pretendeuse co Camiño de Santiago reproducir ese trazo para os homes na terra. Así como a Vía Láctea desemboca na constelación do Can Maior, así no Camiño de Santiago, o que precede ao santo que vai chegar ao montículo sacro é o can, o can. Así como a Vía Láctea era coñecida antigamente como o arco iris do deus Lug para os celtas, tamén en todo o Camiño de Santiago hai unha mitoloxía mesturada con este deus Lug, que é ás veces lobo, semellante ao can, e ás veces corvo (o ave mensaxeira).
Lug é un deus escuro, é negro, tanto como a pelame dun lobo na noite ou como as plumas dun corvo. Pero hai un dobre misterio: cando Lug está na terra, cando vai polo Camiño de Compostela, o lobo é can; cando vai polo camiño fantástico do ceo, Lug é corvo, ten ás e pode guiar, sinalar no sideral.
Desde as épocas prehistóricas, o home tivo conciencia de que existen na Terra puntos de enerxía especial. Da mesma forma que o noso corpo presenta puntos nos que podemos medir o pulso vital, tamén a Terra, como gran corpo vivo, ten sitios onde o pulso vital interno, as forzas telúricas, latexan con moitísima máis forza. Aproveitando estes puntos, na Antigüidade adoitaban marcar camiños que eran como as veas e arterias polas que circula o noso sangue.
Desta forma, o home que asucaba estes camiños, a par de moverse por un afán místico e por chegar á meta, tamén ía tocando puntos vitais.
Talvez un dos símbolos máis antigos da cruz sexa aquel en o cal simplifícase e únese esta forza horizontal, que une puntos vitais da Terra, e a outra forza vertical que, vindo desde as estrelas, irradia tamén enerxía sobre a Terra. Así, habería puntos terrestres dobremente favorecidos. Por unha banda, toda a enerxía terrestre que mana coma se fose un enorme río. Doutra banda, a enerxía cósmica que cae tamén sobre o mesmo sitio, e aquí atopámonos co punto central da cruz, onde se pode aposentar un templo.
É curioso comprobar ?e Compostela non é unha excepción? que xeralmente onde hai catedrais, ou templos, ou sitios que promoven peregrinacións ao longo de tempo, non existe só un templo, senón que a medida que se escava, aparecen máis antigas construcións e, xeralmente, o fondo da escavación coincide con pozos sacros, covas sacras ou pequenas oquedades na montaña. Compostela non é unha excepción porque á vista está a catedral máis vella, outra máis vella, aínda restos dun templo romano e un pozo dos celtas.
Evidentemente, a elección dun sitio, o feito de escoller sempre o mesmo para levantar un templo, obedece talvez a ese segredo das forzas telúricas e as forzas estelares combinadas. Tal é o caso específico de Compostela, e tal é, ata, o caso do Camiño, que foi considerado sempre como sacro.
O camiño de Compostela non é o único que vai deste a oeste, percorrendo case con total perfección un paralelo terrestre (o paralelo 42), senón que hai outros dous camiños máis ao norte: un que percorre Francia nesa dirección, e outro que percorre Inglaterra tamén na mesma dirección. É interesante constatar que as cidades do camiño francés e as do inglés presentan gran cantidade de coincidencias nos nomes, nos símbolos, nas construcións. Todos estes camiños pasan por sitios cubertos de construcións dolménicas, por cidades onde se fai referencia ao can ou ao lobo; todos estes camiños terminan no oeste, sobre o mar, en rías, en sitios escarpados de difícil acceso, pero a par de fácil e cómodo resgardo á hora en que unha embarcación tivese que penetrar alí.
E se estes camiños coinciden con paralelos que marcan rutas especiais de enerxía na Terra, a pregunta é case inevitable: quen trazaron estes camiños?, quen elixiron estes camiños que son tanto máis vellos que o camiño cristián de Santiago? Porque cando as peregrinacións de Santiago comezan, este camiño xa está feito; porque cando no século IX atópase a Santiago o Maior, todas as cidades xa teñen os seus nomes de estrela, de lobo, de oca ou de corvo. Quen tiveron a habilidade fantástica de poder determinar un camiño sobre un paralelo terrestre case sen ningún erro?, quen puideron reunir tantos símbolos e reflectilos en todos os nomes que foron balizando este camiño?
Os investigadores atoparon unha serie de elementos interesantes; a maior parte dos símbolos destes camiños que van cara ao oeste, cara ao mar, son símbolos mariños. A cuncha de Santiago é un símbolo mariño. E hai outro símbolo mariño importantísimo, que é o da oca. Desde épocas lendarias, entre os celtas e preceltas, existe un símbolo sacro, de recollemento propio, de confrarías e irmandades: é o da oca ou do ganso, especialmente a pata da oca ou do ganso que, ao camiñar, deixa impresa unha marca moi semellante ao tridente de Poseidón, que foi determinativo de todas aquelas culturas consideradas atlantes. O Camiño das Estrelas coincide co Camiño da Oca e a Concha.
Todos estes pobos, todos estes camiños, ademais de ter este símbolo da pata de oca e da cuncha (que se se mira detidamente tamén é unha pata de oca), teñen así mesmo unha serie de tradicións mariñas. Eles chegaron dalgunha parte e tiveron que desembarcar en puntos altos da terra, fuxindo dun gran cataclismo, unha gran inundación. Vemos que as tradicións dos celtas repiten as mesmas do antigo Exipto, da India e de Grecia: o gran cataclismo da Atlántida e os sobrevivientes que cos seus coñecementos, a súa tradición e a súa forma de vida escolleron para continuar a súa obra os puntos máis altos que tiñan ao seu alcance.
Non é posible que escollesen os montes cantábricos, os Pireneos, móntelos Atlas en África, que se prolongasen nos seus correrías ata o Cáucaso, ata o Tíbet...? O certo é que sempre que localizamos focos de civilizacións antigas, aparecen en núcleos montañosos, coincidindo nas súas memorias ancestrais.
Un dos principios que albergaban estes antigos pobos era o correspondente ao símbolo do labirinto. Noutras palabras: ao do Camiño. Que é o labirinto, que non sexa un camiño? Talvez o máis coñecido é o da antiga Grecia, o labirinto de Creta que había que percorrer cunha fórmula máxica e do cal non era tan fácil saír. Pero non hai pobo que non teña labirinto; Exipto ten o seu labirinto, do cal fálanos Herodoto, pero que xamais se atopou. Tamén os tiveron os celtas, e non só tivéronos senón que aparecen gravados en todas as pedras do Camiño de Compostela e as dos camiños que están situados ao norte, en Francia e Inglaterra.
Que é este labirinto? Como símbolo do Camiño é o que obriga ao home a moverse, o que lle arrinca do estatismo, é un símbolo de Iniciación. Todas as civilizacións que pretendían facer crecer ao home obrigábano a dar ese primeiro paso, a transitar un camiño, un labirinto, a vencer unha serie de probas.
O Camiño de Santiago, aínda que non é un labirinto, como tramo case recto que vai desde Jaca ata Compostela, está inscrito nun enorme e dobre labirinto que ten unha metade en Francia e outra metade en España, con todo un conxunto de cidades que responden ao principio do labirinto polo seu nome, e que responden aos principios do deus Lug ou do corvo. Este símbolo do labirinto permítenos ver que o Camiño de Santiago tiña algo máis que o simple chegar ata o final, ata Compostela. Non era tan importante chegar a Compostela como facer o camiño; era importantísimo estar nel, vencer as súas probas. E tampouco son casualidade os sete portos de montaña, sete escollos ou sete probas que hai que pasar para vencer en Compostela.
Tampouco é de estrañar que Compostela estea nun punto que coincide con tradicións tan antigas como, por exemplo, o desembarco de Hércules ou o de Noé, ambos en Galicia. Son, talvez, lendas e mitos?
Aínda que é un pouco utópico falar do desembarco de Hércules en Galicia, aínda perdura na rexión o relato de cando Hércules, habendo domesticado os bueyes de Gerión, chegou a esta terra.
En canto ao desembarco de Noé en Galicia, sería parte do riquísimo mito universal do Diluvio, que fai referencia ao afundimento da Atlántida ou os seus últimos restos, fai uns doce mil anos. É natural que existisen navegantes que tiveron que desembarcar en algures... E aceptaremos tamén que o nome de Noé ?como tantos outros? é un nome xenérico que pode designar a moitísimos navegantes, quen tras a catástrofe, chegaron a distintos puntos da costa galega.
Citaremos unha coincidencia curiosa: Noé chegando a Galicia, á ría de "Noya", recorda a outro Noé que mencionan os mayas americanos, cando tras unha gran catástrofe no mar, trouxo consigo unha serie de coñecementos que eles non posuían. Que coñecementos traía? Agricultura, gandería, construción... Este Noé que desembarca entre os mayas coñece as uvas, o viño; e ás uvas e ao viño aínda os mayas séguenos chamando "Noé".
Estes sobreviventes, en xeral, trataron de transmitir a estes pobos todos os seus coñecementos. Como o fixeron? Hai unha fórmula típica que os antigos utilizaban para ensinar: a das cousas que non se moven, as fórmulas de construción, da pedra tallada, do signo labrado na pedra de modo que nin o tempo nin as tempestades poidan borralo. E esa fórmula foi bastante boa, porque ata o día de hoxe seguimos lendo, aínda que ás veces sen entender, aquelas vellas linguaxes.
Hai, con referencia ao Camiño de Santiago, unha explicación que nos permitiría retomar esta tradición antiquísima dos homes que chegan do mar, que imparten os seus ensinos, e que a pesar de haberse asentado entre novos pobos, parecen estrañar perpetuamente o seu mundo perdido no mar e no Occidente, e trazan continuamente camiños cara ao Occidente, cara ao mar, camiños para reencontrarse cos antepasados.
Estes homes viviron durante miles de anos con estes recordos e crenzas. E en España, particularmente, houbo sempre unha gran propiedade para gardar e atesourar símbolos, mitos, tradicións, e aínda para logo cristianizar eses mesmos recordos, mitos e tradicións con tanta naturalidade e frescura de espírito coma se fose a cousa máis sinxela do mundo.
Así, cando os primeiros cristiáns comezan a convivir cos homes españois do Pirineo, atópanse con que estes xa teñen profundas tradicións e falan dun camiño, dun Campo da Estrela ao cal chégase por un labirinto que é necesario percorrer para renovarse por dentro. Estas vivencias son imposibles de arrincar; o que se fai é cristianizarlas. Hai dúas Ordes que se van a encargar diso: a de Cluny e a do Amorne, que a partir do ano 1000 en diante, encárganse de todas as construcións, mentres que os símbolos comezan a tomar agora unha significación en total consonancia co cristianismo.
Hai varias hipóteses que explican de onde xorde o fantástico crismón que baliza todo o Camiño de Santiago: esa estrela de seis puntas que se forma coa X e coa P (Ji e Ro: iniciais do nome de Cristo). Tamén se cre que con dúas patas da oca, unha posta cara arriba e outra cara abaixo, obtemos a X e a barra que a curta verticalmente, cousa que por outra banda é un dos tantos símbolos do corazón do labirinto, do punto fantástico onde o que percorrera o Camiño por fin podía recibir aquilo que fora a buscar.
É así como moitos deses vellos símbolos: a estrela, a cuncha, a pata de oca, o corvo, o lobo, o can, transfórmanse en símbolos cristiáns e adáptanse á peregrinación cristiá.
As Ordes relixiosas que traducen os símbolos para o cristianismo van conformar verdadeiras confrarías, fraternidades de construtores: "os fillos do Mestre Santiago". Dun Mestre Santiago que xa non se sabe moi ben se foi o que chegou na barca, o que loitou cos mouros, ou se se trata só dun mito simbólico. Os "fillos do Mestre Santiago" teñen unha habilidade: saben tallar os seus símbolos. E outra cuestión fundamental: saben recoñecerse. Cada un dos símbolos que eles deixan na pedra é unha firma, unha fórmula de irmandade, de recoñecemento. En moitas catedrais e castelos de España, ven aínda estes signos tallados na pedra.
Estas fraternidades créanse baseándose nun novo sentido do traballo, e aparece unha das máis importantes ascesis místicas: a da obra, aquilo que se fai coas mans, o que se talla profundamente, aquilo que perdura e é capaz de transmitirse.
E a obra continúa viva... O Camiño de Santiago segue embriagando a imaxinación dos homes cos seus símbolos e os seus misterios. Aínda é posible revivir aquel sentido de aventura espiritual, de renovación interior que se obtiña ao longo do Camiño. Aínda hai quen soñan con transformarse e volven os seus pasos esperanzados cara a eses puntos da Terra, onde as enerxías conxugáronse para conformar unha verdadeira ponte de unión entre os homes e Deus.
Fai falta vencer, unha vez máis, a maior das probas: o temor ao descoñecido, o temor á morte, representada no Sol que cae e desaparece no Occidente, alí onde acaba o Camiño... Hai que arriscarse, como os antigos homes que sobreviviron a terribles catástrofes, a sobrevivir neste momento histórico de tebras. Hai que atreverse a camiñar cara ao Occidente, alí onde cada cal perde o seu nome de ilusión, para reencontrarse co seu verdadeiro ser; tamén os Iniciados perdían a vida para gañar a Vida...
Terminado o percorrido do Camiño de Santiago, espérannos estraños túmulos e monumentos sepulcrais, case ao bordo do mar, en Noya. Son verdadeiras tumbas, ou pedras sacras cuxas inscricións recórdannos as vellas marcas de recoñecemento iniciático? O viaxeiro queda alí, só, e o cansazo abre portas descoñecidas ante a mente e o sentimento; os ollos pérdense entre os petróglifos, buscando o vello sinal do home peregrino do Misterio, ansioso do retorno á súa patria celeste.
Delia Steinberg Guzmán
Que garda Compostela, que garda Santiago, que garda todo o Camiño en si, que fai posible que neste século de materialización, de descreimiento, neste momento en que se prefiren as cousas concretas e prácticas, sígase, no entanto, mantendo unha alta devoción por eses símbolos?
Intentaremos trazar brevemente a grandes liñas o misterio dese camiño tradicional, e o desa cúspide de acceso que é Compostela.
HISTORIA E MITO
Existe unha historia tradicional, con algunhas datas e datos que adoitamos aceptar porque son as que temos ao alcance, pero que son máis os interrogantes que nos crea que os que nos aclara.
O primeiro enigma é a propia personalidade do chamado Santiago o Maior. Este Santiago, fillo de Zebedeo e de María Salomé, considérase irmán de san Juan Evanxelista e está xunto ao Señor nos primeiros momentos dos seus prédicas. Unha vez ocorrida a crucifixión de Cristo, Santiago dedícase a ensinar; vai primeiro a Judea e a Samaria e logo fáiselle viaxar a España. Nun medio totalmente hostil, onde practicamente ninguén lle escoita, din algúns que consegue dez discípulos; outros sete, outros tres, e outros ?talvez os máis acertados?, que o único discípulo que acompañou a Santiago nas súas primeiras prédicas en España foi tan só un can. Este can que acompaña continuamente a Santiago nas súas peregrinacións é un punto crave, como veremos en varios momentos ao intentar desentrañar este tema.
Como Santiago non logra éxito en España, retorna a Judea e alí cae baixo as mans de Herodes Agripa, quen o fai decapitar. Uns poucos discípulos fieis que lle quedan en Judea salvan o cadáver do Mestre, colócano nunha barca sen temón e deixan que o destino condúzaa ata onde debe chegar. Esta barca percorrerá un camiño practicamente inverosímil e, con todo, vai a encallar nunha das rías de Galicia, nos reinos de "Loba", nunha cidade que os romanos chamaban Iria Flavia, hoxe coñecida como Padrón, a uns poucos quilómetros da actual Santiago de Compostela. Os discípulos desembarcan co cadáver do seu Mestre e, segundo algunhas versións, colócano sobre un carro tirado por bueyes que, do mesmo xeito que a barca, van deixar que siga só o seu curso. Tras percorrer un treito, os bueyes néganse a camiñar máis; por iso deciden que ese é o punto ideal para enterrar ao Mestre.
Pero hai versións máis complexas, que contan que os discípulos, co cadáver do seu Mestre, vanse a presentar ante unha estraña raíña que gobernaba naquel entón en Lugo: réinaa Loba, cuxo nomee concuerda coa simboloxía desa mesma rexión: Lugo. Piden a Réinaa Loba que lles permita enterrar o cadáver do Mestre, este que ela xa coñecera cando os seus prédicas en España. A raíña téndelles unha trampa e envíaos a un sitio onde, en lugar de bueyes pacíficos que conduzan o carro, hai uns touros feroces. Chegan os discípulos fervorosos coa súa carga, e simplemente con símbolos máxicos, coa súa fe e a súa soa presenza, domestican aos touros, que quedan transformados en doces bueyes. Átanos ao seu carro e elixen un sitio para enterrar ao seu Mestre. Algúns din que foi nun monte sacro, o chamado Monte Aro; outros opinan que foi no mesmo palacio de Réinaa Loba, quen quedou completamente consternada ao ver que aqueles a os cales ela enviara á morte regresaban e asegurábanlle que o seu palacio era o sitio elixido.
Con todo, segundo a tradición máis antiga, cando os discípulos desembarcan deixan ao seu Mestre apoiado sobre unha enorme roca, e este cadáver que aínda garda unha gran forza e unha tremenda maxia, derrite a roca cal se fose manteiga, formando un oco coa forma do corpo humano e quedando no acto convertida en sarcófago. Tamén conta esta tradición que non só o sarcófago de pedra vai ser un símbolo, senón que os discípulos, mentres levaban o corpo do seu Mestre a terra, cubríronse os pés de pequenas cunchas, que constituirán o símbolo de quen fixo un único traxecto e atopou lugar onde quedar.
A historia non ten máis datos ata polo menos 800 anos despois. Pérdese todo vestixio, ata que no 813, un ermitaño chamado Pelagio comeza a ver polas noites unhas luces estrañas, estrelas, resplandores no alto dun montículo, e evitando tomar resolucións propias, invita ao bispo Teodomiro, de Iria Flavia, a que vexa de que se trata. O bispo desentierra o que alí se atopa e, cal non sería a súa sorpresa ao recoñecer a Santiago o Maior...
Como é que, a pesar do tempo transcorrido, quen por fin o atopan tras oito séculos, recoñecen perfectamente a Santiago o Maior? Levántase, con todo, unha pequena capela en homenaxe ao milagre que se produciu e, desde entón, Santiago vai realizar unha serie de proezas que influirán poderosamente na mentalidade de todos os pobos pirenaicos. A partir dese momento estes pobos vanse a dirixir en peregrinación cara ao lugar do achado, coma se ese lugar tivese forza suficiente para outorgar aos homes un pouco de forza, un pouco de maxia.
A batalla de Clavijo contra os mouros, no ano 844, ve reaparecer a Santiago montado nun fantástico cabalo branco, á vez que arremete furiosamente coa súa famosa espada, esa que hoxe nós chamamos a "Cruz de Santiago". Esa espada, que é tamén unha cruz, é o símbolo co cal Santiago loita contra todos os seus inimigos.
No 899, Afonso III edifica unha basílica a Santiago; cara a fins da década do 1000, e como esta antiga basílica fora arrasada por Almanzor, unha vez eliminado o perigo dos mouros, comézase a levantar a verdadeira catedral; a basílica máis antiga queda sepultada na parte interior, cal se fose unha cripta profunda. O bispo de Santiago, Diego Gelmírez, tamén se dedica en corpo e alma a toda a tradición, ao sentido máxico da peregrinación, e logra ata que se decrete o 1100 como Ano Santo Compostelán polo papa Calixto II, no cal a festividade de Santiago coincide co día domingo.
A catedral de Santiago non está construída segundo unha liña recta, senón que presenta unha lixeira desviación cara ao norte e cara á esquerda, inclinación que tamén se advirte no seu pórtico. Esta torsión, coincidente coa do eixo da Terra, perdurou en case todas as igrexas ata finais da Idade Media, e é a típica da maioría dos dólmenes megalíticos precedidos por galerías.
Como cos anos a primitiva catedral ofrecía un pórtico moi estreito en relación coa gran cantidade de peregrinos que chegaban, encargouse ao mestre Mateo ?outro estraño personaxe? a ampliación do pórtico occidental; así naceu o Pórtico da Gloria. No seu parte inferior aparecen os símbolos do mundo animal; logo vén o mundo humano da Igrexa, cos profetas do Antigo Testamento á esquerda e os apóstolos á dereita, mentres que no alto da columna central atópase Santiago. Por fin, na parte superior móstranse o Cristo e os catro evanxelistas.
SÍMBOLOS
Comezaremos por analizar a denominación de Santiago de Compostela. A palabra Compostela ofrécenos varias vías de interpretación. A máis coñecida dinos que "Compostela" devén de "Campus Stellae" (campo da estrela), facendo referencia ás luminosidades, ás estrelas que se vían sobre a tumba do santo, antes de que se descubrise no século IX. Esta versión resulta bastante posible porque todo o Camiño de Santiago, desde Jaca ata Compostela, está balizado de pobos, localidades e pasos de montaña que levan a denominación de "estrela" ou "ronsel", coma se o Camiño de Santiago fose unha ruta estelar que debe terminar nun punto especial: o Campo da Estrela, co Monte da Estrela e co Santo da Estrela.
Outra explicación do nome xorde do latín "compositum" (cemiterio); e dado que alí atopouse ao santo, isto fai de Compostela un cemiterio sacro.
Outra posibilidade é a de facer derivar o nome dun termo alquímico: "compost"; ao realizar a Gran Obra, ao traballar no caldeiro máxico, sobre o composto presentábase unha "estrela", se é que a Obra estaba ben realizada.
E aínda podemos citar a versión de Charpentier, segundo a cal Compostela podería derivar do vocábulo "Compos" que significa en linguas antigas "Mestre"; así, Compostela significaría o Mestre da Estrela.
O caso é que, segundo calquera das versións, o sitio de Compostela é altamente simbólico e non obedece ao azar.
En canto ao nome de Santiago, talvez en francés atopemos máis facilmente o símbolo que, no entanto, vértese inmediatamente ao castelán, dado que estas linguas teñen raíces comúns. En francés Santiago é "Jacques", e esta denominación ?en inglés, "Jack"? utilizouse durante moitísimo tempo, non como nome propio, senón como adxectivo para designar a uns homes especialmente sabios en todo o referente a construcións, medidas matemáticas, sentido da arquitectura sacra.
Todos estes sabios eran "Jacques" ou "Yago", como se foi aos poucos pronunciando en español. Ata se conserva un termo vasco: "Jakin", que segue significando sabio e que ten unha raíz idéntica ao ?Jacques? e ao "Yago". Completando a simboloxía e o nome de Jacques ou de Yago, vemos que non só designa aos sabios arquitectos, senón que vai estar unido a unha forma especial de pronunciar "ganso" en francés: "Jars".
Así, Santiago pode ser san Yago, como o diriamos en español, pois nunca pronunciamos san Santiago. Xa sexa que o vexamos en francés, en vasco, en inglés, en español, o importante é que este nome designa algo máis que unha simple persoa; parece referirse a un conxunto de seres, é un adxectivo que se aplica a moitas personalidades que gozan de iguais características, tal como os nomes xenéricos de "Menes", "Zoroastro", etc.
Tampouco debe estrañarnos o que exista unha categoría de "Jacques" ou de "Santiagos" para referirse a unha xerarquía especial de homes: construtores, sabios arquitectos, coñecedores de profundos segredos da Natureza; o cal non elimina en absoluto a primitiva existencia de Santiago o Apóstolo ou de Santiago o Maior, no cal o cristianismo apoia toda a peregrinación polo Camiño. E non debemos esquecer o nome de Jaca, o "Jacques" que abre o Camiño en España.
Todo o Camiño de Santiago non fai máis que reflectir na terra un milagre moito maior que se dá no ceo. Así como a Vía Láctea debuxa un trazo estelar, pretendeuse co Camiño de Santiago reproducir ese trazo para os homes na terra. Así como a Vía Láctea desemboca na constelación do Can Maior, así no Camiño de Santiago, o que precede ao santo que vai chegar ao montículo sacro é o can, o can. Así como a Vía Láctea era coñecida antigamente como o arco iris do deus Lug para os celtas, tamén en todo o Camiño de Santiago hai unha mitoloxía mesturada con este deus Lug, que é ás veces lobo, semellante ao can, e ás veces corvo (o ave mensaxeira).
Lug é un deus escuro, é negro, tanto como a pelame dun lobo na noite ou como as plumas dun corvo. Pero hai un dobre misterio: cando Lug está na terra, cando vai polo Camiño de Compostela, o lobo é can; cando vai polo camiño fantástico do ceo, Lug é corvo, ten ás e pode guiar, sinalar no sideral.
Desde as épocas prehistóricas, o home tivo conciencia de que existen na Terra puntos de enerxía especial. Da mesma forma que o noso corpo presenta puntos nos que podemos medir o pulso vital, tamén a Terra, como gran corpo vivo, ten sitios onde o pulso vital interno, as forzas telúricas, latexan con moitísima máis forza. Aproveitando estes puntos, na Antigüidade adoitaban marcar camiños que eran como as veas e arterias polas que circula o noso sangue.
Desta forma, o home que asucaba estes camiños, a par de moverse por un afán místico e por chegar á meta, tamén ía tocando puntos vitais.
Talvez un dos símbolos máis antigos da cruz sexa aquel en o cal simplifícase e únese esta forza horizontal, que une puntos vitais da Terra, e a outra forza vertical que, vindo desde as estrelas, irradia tamén enerxía sobre a Terra. Así, habería puntos terrestres dobremente favorecidos. Por unha banda, toda a enerxía terrestre que mana coma se fose un enorme río. Doutra banda, a enerxía cósmica que cae tamén sobre o mesmo sitio, e aquí atopámonos co punto central da cruz, onde se pode aposentar un templo.
É curioso comprobar ?e Compostela non é unha excepción? que xeralmente onde hai catedrais, ou templos, ou sitios que promoven peregrinacións ao longo de tempo, non existe só un templo, senón que a medida que se escava, aparecen máis antigas construcións e, xeralmente, o fondo da escavación coincide con pozos sacros, covas sacras ou pequenas oquedades na montaña. Compostela non é unha excepción porque á vista está a catedral máis vella, outra máis vella, aínda restos dun templo romano e un pozo dos celtas.
Evidentemente, a elección dun sitio, o feito de escoller sempre o mesmo para levantar un templo, obedece talvez a ese segredo das forzas telúricas e as forzas estelares combinadas. Tal é o caso específico de Compostela, e tal é, ata, o caso do Camiño, que foi considerado sempre como sacro.
O camiño de Compostela non é o único que vai deste a oeste, percorrendo case con total perfección un paralelo terrestre (o paralelo 42), senón que hai outros dous camiños máis ao norte: un que percorre Francia nesa dirección, e outro que percorre Inglaterra tamén na mesma dirección. É interesante constatar que as cidades do camiño francés e as do inglés presentan gran cantidade de coincidencias nos nomes, nos símbolos, nas construcións. Todos estes camiños pasan por sitios cubertos de construcións dolménicas, por cidades onde se fai referencia ao can ou ao lobo; todos estes camiños terminan no oeste, sobre o mar, en rías, en sitios escarpados de difícil acceso, pero a par de fácil e cómodo resgardo á hora en que unha embarcación tivese que penetrar alí.
E se estes camiños coinciden con paralelos que marcan rutas especiais de enerxía na Terra, a pregunta é case inevitable: quen trazaron estes camiños?, quen elixiron estes camiños que son tanto máis vellos que o camiño cristián de Santiago? Porque cando as peregrinacións de Santiago comezan, este camiño xa está feito; porque cando no século IX atópase a Santiago o Maior, todas as cidades xa teñen os seus nomes de estrela, de lobo, de oca ou de corvo. Quen tiveron a habilidade fantástica de poder determinar un camiño sobre un paralelo terrestre case sen ningún erro?, quen puideron reunir tantos símbolos e reflectilos en todos os nomes que foron balizando este camiño?
Os investigadores atoparon unha serie de elementos interesantes; a maior parte dos símbolos destes camiños que van cara ao oeste, cara ao mar, son símbolos mariños. A cuncha de Santiago é un símbolo mariño. E hai outro símbolo mariño importantísimo, que é o da oca. Desde épocas lendarias, entre os celtas e preceltas, existe un símbolo sacro, de recollemento propio, de confrarías e irmandades: é o da oca ou do ganso, especialmente a pata da oca ou do ganso que, ao camiñar, deixa impresa unha marca moi semellante ao tridente de Poseidón, que foi determinativo de todas aquelas culturas consideradas atlantes. O Camiño das Estrelas coincide co Camiño da Oca e a Concha.
Todos estes pobos, todos estes camiños, ademais de ter este símbolo da pata de oca e da cuncha (que se se mira detidamente tamén é unha pata de oca), teñen así mesmo unha serie de tradicións mariñas. Eles chegaron dalgunha parte e tiveron que desembarcar en puntos altos da terra, fuxindo dun gran cataclismo, unha gran inundación. Vemos que as tradicións dos celtas repiten as mesmas do antigo Exipto, da India e de Grecia: o gran cataclismo da Atlántida e os sobrevivientes que cos seus coñecementos, a súa tradición e a súa forma de vida escolleron para continuar a súa obra os puntos máis altos que tiñan ao seu alcance.
Non é posible que escollesen os montes cantábricos, os Pireneos, móntelos Atlas en África, que se prolongasen nos seus correrías ata o Cáucaso, ata o Tíbet...? O certo é que sempre que localizamos focos de civilizacións antigas, aparecen en núcleos montañosos, coincidindo nas súas memorias ancestrais.
Un dos principios que albergaban estes antigos pobos era o correspondente ao símbolo do labirinto. Noutras palabras: ao do Camiño. Que é o labirinto, que non sexa un camiño? Talvez o máis coñecido é o da antiga Grecia, o labirinto de Creta que había que percorrer cunha fórmula máxica e do cal non era tan fácil saír. Pero non hai pobo que non teña labirinto; Exipto ten o seu labirinto, do cal fálanos Herodoto, pero que xamais se atopou. Tamén os tiveron os celtas, e non só tivéronos senón que aparecen gravados en todas as pedras do Camiño de Compostela e as dos camiños que están situados ao norte, en Francia e Inglaterra.
Que é este labirinto? Como símbolo do Camiño é o que obriga ao home a moverse, o que lle arrinca do estatismo, é un símbolo de Iniciación. Todas as civilizacións que pretendían facer crecer ao home obrigábano a dar ese primeiro paso, a transitar un camiño, un labirinto, a vencer unha serie de probas.
O Camiño de Santiago, aínda que non é un labirinto, como tramo case recto que vai desde Jaca ata Compostela, está inscrito nun enorme e dobre labirinto que ten unha metade en Francia e outra metade en España, con todo un conxunto de cidades que responden ao principio do labirinto polo seu nome, e que responden aos principios do deus Lug ou do corvo. Este símbolo do labirinto permítenos ver que o Camiño de Santiago tiña algo máis que o simple chegar ata o final, ata Compostela. Non era tan importante chegar a Compostela como facer o camiño; era importantísimo estar nel, vencer as súas probas. E tampouco son casualidade os sete portos de montaña, sete escollos ou sete probas que hai que pasar para vencer en Compostela.
Tampouco é de estrañar que Compostela estea nun punto que coincide con tradicións tan antigas como, por exemplo, o desembarco de Hércules ou o de Noé, ambos en Galicia. Son, talvez, lendas e mitos?
Aínda que é un pouco utópico falar do desembarco de Hércules en Galicia, aínda perdura na rexión o relato de cando Hércules, habendo domesticado os bueyes de Gerión, chegou a esta terra.
En canto ao desembarco de Noé en Galicia, sería parte do riquísimo mito universal do Diluvio, que fai referencia ao afundimento da Atlántida ou os seus últimos restos, fai uns doce mil anos. É natural que existisen navegantes que tiveron que desembarcar en algures... E aceptaremos tamén que o nome de Noé ?como tantos outros? é un nome xenérico que pode designar a moitísimos navegantes, quen tras a catástrofe, chegaron a distintos puntos da costa galega.
Citaremos unha coincidencia curiosa: Noé chegando a Galicia, á ría de "Noya", recorda a outro Noé que mencionan os mayas americanos, cando tras unha gran catástrofe no mar, trouxo consigo unha serie de coñecementos que eles non posuían. Que coñecementos traía? Agricultura, gandería, construción... Este Noé que desembarca entre os mayas coñece as uvas, o viño; e ás uvas e ao viño aínda os mayas séguenos chamando "Noé".
Estes sobreviventes, en xeral, trataron de transmitir a estes pobos todos os seus coñecementos. Como o fixeron? Hai unha fórmula típica que os antigos utilizaban para ensinar: a das cousas que non se moven, as fórmulas de construción, da pedra tallada, do signo labrado na pedra de modo que nin o tempo nin as tempestades poidan borralo. E esa fórmula foi bastante boa, porque ata o día de hoxe seguimos lendo, aínda que ás veces sen entender, aquelas vellas linguaxes.
Hai, con referencia ao Camiño de Santiago, unha explicación que nos permitiría retomar esta tradición antiquísima dos homes que chegan do mar, que imparten os seus ensinos, e que a pesar de haberse asentado entre novos pobos, parecen estrañar perpetuamente o seu mundo perdido no mar e no Occidente, e trazan continuamente camiños cara ao Occidente, cara ao mar, camiños para reencontrarse cos antepasados.
Estes homes viviron durante miles de anos con estes recordos e crenzas. E en España, particularmente, houbo sempre unha gran propiedade para gardar e atesourar símbolos, mitos, tradicións, e aínda para logo cristianizar eses mesmos recordos, mitos e tradicións con tanta naturalidade e frescura de espírito coma se fose a cousa máis sinxela do mundo.
Así, cando os primeiros cristiáns comezan a convivir cos homes españois do Pirineo, atópanse con que estes xa teñen profundas tradicións e falan dun camiño, dun Campo da Estrela ao cal chégase por un labirinto que é necesario percorrer para renovarse por dentro. Estas vivencias son imposibles de arrincar; o que se fai é cristianizarlas. Hai dúas Ordes que se van a encargar diso: a de Cluny e a do Amorne, que a partir do ano 1000 en diante, encárganse de todas as construcións, mentres que os símbolos comezan a tomar agora unha significación en total consonancia co cristianismo.
Hai varias hipóteses que explican de onde xorde o fantástico crismón que baliza todo o Camiño de Santiago: esa estrela de seis puntas que se forma coa X e coa P (Ji e Ro: iniciais do nome de Cristo). Tamén se cre que con dúas patas da oca, unha posta cara arriba e outra cara abaixo, obtemos a X e a barra que a curta verticalmente, cousa que por outra banda é un dos tantos símbolos do corazón do labirinto, do punto fantástico onde o que percorrera o Camiño por fin podía recibir aquilo que fora a buscar.
É así como moitos deses vellos símbolos: a estrela, a cuncha, a pata de oca, o corvo, o lobo, o can, transfórmanse en símbolos cristiáns e adáptanse á peregrinación cristiá.
As Ordes relixiosas que traducen os símbolos para o cristianismo van conformar verdadeiras confrarías, fraternidades de construtores: "os fillos do Mestre Santiago". Dun Mestre Santiago que xa non se sabe moi ben se foi o que chegou na barca, o que loitou cos mouros, ou se se trata só dun mito simbólico. Os "fillos do Mestre Santiago" teñen unha habilidade: saben tallar os seus símbolos. E outra cuestión fundamental: saben recoñecerse. Cada un dos símbolos que eles deixan na pedra é unha firma, unha fórmula de irmandade, de recoñecemento. En moitas catedrais e castelos de España, ven aínda estes signos tallados na pedra.
Estas fraternidades créanse baseándose nun novo sentido do traballo, e aparece unha das máis importantes ascesis místicas: a da obra, aquilo que se fai coas mans, o que se talla profundamente, aquilo que perdura e é capaz de transmitirse.
E a obra continúa viva... O Camiño de Santiago segue embriagando a imaxinación dos homes cos seus símbolos e os seus misterios. Aínda é posible revivir aquel sentido de aventura espiritual, de renovación interior que se obtiña ao longo do Camiño. Aínda hai quen soñan con transformarse e volven os seus pasos esperanzados cara a eses puntos da Terra, onde as enerxías conxugáronse para conformar unha verdadeira ponte de unión entre os homes e Deus.
Fai falta vencer, unha vez máis, a maior das probas: o temor ao descoñecido, o temor á morte, representada no Sol que cae e desaparece no Occidente, alí onde acaba o Camiño... Hai que arriscarse, como os antigos homes que sobreviviron a terribles catástrofes, a sobrevivir neste momento histórico de tebras. Hai que atreverse a camiñar cara ao Occidente, alí onde cada cal perde o seu nome de ilusión, para reencontrarse co seu verdadeiro ser; tamén os Iniciados perdían a vida para gañar a Vida...
Terminado o percorrido do Camiño de Santiago, espérannos estraños túmulos e monumentos sepulcrais, case ao bordo do mar, en Noya. Son verdadeiras tumbas, ou pedras sacras cuxas inscricións recórdannos as vellas marcas de recoñecemento iniciático? O viaxeiro queda alí, só, e o cansazo abre portas descoñecidas ante a mente e o sentimento; os ollos pérdense entre os petróglifos, buscando o vello sinal do home peregrino do Misterio, ansioso do retorno á súa patria celeste.
Delia Steinberg Guzmán