Todos ou case todos gozamos e sufrido algunha vez por estar namorados. Namorarnos pode cambiar a nosa vida e o noso destino persoal, e isto, por si só, é xa motivo suficiente para que nos ocupemos de tan espiñento tema.
Por iso, sen tratar de teorizar nin especular demasiado, imos recoller aquí algunhas reflexións filosóficas que poidan sernos de utilidade.
POR QUE NOS NAMORAMOS?
Segundo a mitoloxía grega, fai moitos miles de anos, cando foi xestado o universo, comezaron a dividirse as almas dos homes, ata chegar aos miles e miles de almas que hoxe habitan sobre a Terra. Estas almas que se foron dividindo sentían coma se perdesen algo, coma se a cada unha faltáselle a súa metade. De aí o concepto das almas xemelgas e do amor como esa necesidade que sentimos todos os seres humanos de atopar aquilo que unha vez formou parte de nós, pero que agora nos falta. O amor é, entón, nin máis nin menos que a procura da unidade perdida, e namorámonos porque necesitamos resolver o problema de soidade e separación que todos temos.
Dito doutro xeito, todos somos un, e o amor é a forza coa que nos unimos á persoa amada. Esta unión dos amantes leva un certo grao de exclusividade, o que adoita entenderse erroneamente como amor posesivo; é dicir, se as dúas persoas namoradas non senten amor por ninguén máis que por eles mesmos, o un polo outro, entón, ese amor é en realidade un "egoísmo en parella"; son dous seres que resolven o problema da separación convertendo ao individuo illado en dous. Xa que logo, a súa experiencia de unión non é máis que unha ilusión falsa. O verdadeiro namoramento é exclusivo, si, pero ama na outra persoa a toda a humanidade, a todo o que vive e, xa que logo, é universal, non particular; é exclusivo no sentido de que podo unirme plena e intensamente só cunha persoa, pero, en certo xeito, esa persoa representa a toda a humanidade.
O AMOR DO NAMORAMENTO
Un dos poucos autores que tratou en profundidade o namoramento foi Ortega e Gasset. Na súa obra ?Estudos sobre o amor?, explica que o amor do namoramento caracterízase por conter á vez dous ingredientes: o encantamento e a entrega. Sentímonos encantados por outro ser e isto fai que nos entreguemos a el, ou como di o propio Ortega: "sintámonos absorbidos por el ata a raíz da nosa persoa, coma se arrincáronnos do noso propio fondo vital e vivísemos transplantados a el, coas nosas raíces vitais nel". Non importa que a entrega ?corporal ou afectiva? cumpriuse ou non; o esencial é que o namorado senta entregado ao outro.
Amor e vontade deben estar de acordo. Por iso, xeralmente, amar e querer úsanse como sinónimos. Amar non é só un poderoso sentimento, é tamén un acto de vontade. Amo porque quero, ou "quero a quen quero porque quero quererlle". É pouco probable que haxa desacordo entre amor e vontade, pero se así fóra, de forma que a alma namorada reflexionase e atopase "motivos respectables" para non amar ou amar menos, entón podemos dicir que falta amor. Esa alma sente vagamente atraída pola outra, pero non foi arrincada de si mesma; é dicir, non ama.
A absorción do amante polo amado non é senón o efecto do encantamento; outro ser encántanos, e ese encanto sentímolo polo suave e continuo tirón que dá á nosa persoa. Hai algo máxico en todo iso, como no contido das palabras ?encanto? ou ?encantamento?, aínda que hoxe día úsense de forma xeneralizada.
O encantamento e a entrega son o contrario ao simple desexo. O fenómeno psicolóxico do desexo e o de "ser encantado" teñen signo inverso. No desexo, a alma tira do desexado cara a si mesma; o que desexa tende a absorber o obxecto. No encantamento son eu o absorbido. O que desexa non se entrega, quere capturar. Desexar algo é, en definitiva, tender á súa posesión; por iso é polo que o desexo morre automaticamente cando se satisfai. En cambio, o amor é un eterno insatisfeito, e leva actividade permanente. O amor é moi fecundo, del nacen pensamentos, accións e tamén desexos; con todo, hai que separar claramente o amor do desexo. Dalgunha forma, desexamos aquilo que amamos, pero desexamos moitas cousas respecto das cales somos indiferentes no plano sentimental.
Tampouco hai verdadeira entrega na paixón. Estar disposto a suicidarse ou a matar por amor demostra que a paixón non é máis que un estado patológico. Unha persoa que cae facilmente na obsesión, ou de estrutura moi simple ou ruda, converterá en paixón, é dicir, en teima, todo xerme de sentimento que nela caia. É preciso, pois, quitar ao apasionamiento o aderezo de romanticismo con que se lle ornamentou; da mesma forma que debería refugarse a crenza de que o home está namorado na proporción en que se volveu estúpido ou está disposto a facer disparates. Non se deben atribuír ao amor os trazos ou carácteres da persoa que o sente, aínda que debemos ter en conta que, sendo o amor o acto máis delicado dun alma, nel reflíctense a condición e índole desta, polo que podemos afirmar que segundo se é, así se ama.
Tampouco o agarimo é amor de namorado. No agarimo ?que adoita ser, no mellor dos casos, a forma do amor matrimonial?, dúas persoas senten mutua simpatía, fidelidade, adhesión, pero tampouco hai encantamento e entrega. Cada cal vive sobre si mesmo, aínda que envíe ao outro suaves efluvios de estima e benevolencia.
Outro erro frecuente consiste en crer que namorarse equivale a sentir alegría, pois se confunde o amor coas súas consecuencias. Quen dúbida de que o amante pode recibir alegría da persoa amada? Pero ás veces o amor é triste; máis aínda: o verdadeiro amor percíbese mellor a si mesmo pola dor e o sufrimento de que é capaz. Non é estraño que a muller namorada prefira as angustias que o home amado orixínalle á indolora indiferenza.
Ortega di que o namoramento necesita que se cumpran tres condicións:
1) Condicións de percepción, para ver á persoa amada. Hai que ter unha especial capacidade de observación. Non basta coa simple curiosidade; hai que ser "curioso de humanidade", e desta na forma máis concreta: a persoa como totalidade vivente, como módulo individual de existencia. Sen esta curiosidade, pasarán ante nós as criaturas máis extraordinarias e non nos decataremos. En palabras de Ortega: "Esta curiosidade, que é á vez ansia de vida, non pode darse máis que en almas porosas onde circule o aire libre, non confinado por ningún muro de limitación, o aire cósmico cargado con po de estrelas remotas".
Por desgraza, moitos homes e mulleres viven mergullados na esfera dos seus intereses subxectivos e particulares, insistindo comodamente sobre o coñecido e o habitual; por iso é tan difícil que se namoren dunha forma auténtica. A percepción pode ser maior ou menor, e moitos casos de anomalías amorosas débense a confusións na percepción da persoa amada: ilusións ópticas semellantes ás que se producen na nosa visión física. A isto hai que engadir, ademais, a dificultade natural para percibir ás persoas, ás veces demasiado complicadas.
2) Condicións de emoción, con que respondemos sentimentalmente a esa visión do amable. Percibir e ter capacidade de resposta só é propio de seres fortes e vitais. O débil nin sequera é capaz dunha atención desinteresada ao que poida sobrevir fóra del; máis ben, teme ao inesperado que a vida poida traerlle, e faise hermético a canto non se relacione co seu interese particular.
3) Condicións de constitución no noso ser, pois aínda dándose as outras dúas condicións de percibir e sentir, pode suceder que ese sentimento non invada nin arrastre a nosa alma, por ser esta pouco elástica, pouco vigorosa ou acharse espallada.
COMO NOS NAMORAMOS?
No modo de comezar, o amor parécese ao desexo, porque o seu obxecto ?a persoa amada? excítanos. Pero o acto amoroso non empeza senón logo desa excitación ou incitación. Polo poro que abriu a frecha incitante da persoa amada brota o amor, e diríxese activamente a ela. Vai do amante ao amado; é un movemento psíquico, unha "íntima marcha" desde o noso ser ao do próximo.
Disto despréndese que o acto amoroso, na súa intimidade psíquica, é un proceso da alma que se prolonga no tempo; é como un chorro de materia anímica, un fluído constante que mana como dunha fonte. Poderiamos dicir metaforicamente que o amor non é un disparo, senón unha emanación continuada, unha irradiación psíquica que do amante vai ao amado. Non é un golpe único, senón unha corrente.
Este trazo do namoramento é común a todas as clases de amor: amor filial, amor maternal, amor á patria, amor á arte, amor á ciencia..., ou amor a unha muller. Si, hai algo común entre o amor á ciencia e o namoramento: "Quedos, a cen leguas do obxecto amado, e aínda sen que pensemos nel, se o amamos, estaremos emanando cara a el un fluído indefinible, de carácter afirmativo e cálido", di Ortega. E podería engadirse que todo o que é diferente no amor á ciencia e no amor a unha muller non é propiamente amor. Por iso é polo que, xeralmente, úsase a palabra ?namorarse? nun sentido demasiado amplo, pois hai amores nos que existe de todo menos auténtico amor: hai desexo, curiosidade, obstinación, teima, sincera ficción sentimental..., pero non esa cálida afirmación do outro ser, calquera que sexa a súa actitude para connosco.
O namoramento en sentido amplo é, primeiro de nada, un fenómeno da atención. Habitualmente, a nosa atención pasa dun obxecto a outro, deténdose máis ou menos tempo en cada un deles. Pero imaxinemos que, un bo día, a nosa atención queda paralizada, fixa nun obxecto; sería coma se puxésemos a man diante dos nosos ollos, tapando por completo o noso campo visual. O resto do mundo quedaría relegado, distante, case inexistente. O atendido cobra para nós máis realidade, máis vigorosa existencia que o desatendido, e fáillenos máis valioso. Ese exclusivismo da atención dota ao amado de calidades portentosas, non porque se finxan, senón porque, a forza de fixarse nelas, adquiren para a conciencia unha forza de realidade incomparable.
Pois ben, o namoramento, no seu comezo, non é máis que iso: atención anómalamente detida noutra persoa. Non se trata dun enriquecemento da nosa vida mental, senón que hai unha progresiva desaparición das cousas que antes nos ocupaban; a conciencia estréitase e a atención queda paralítica: non avanza de cousa en cousa, senón que está fixa, presa dun só ser. Isto sábeno moi ben "os conquistadores" de ambos os sexos, e moitos namoramentos redúcense a unha especie de xogo mecánico sobre a atención do outro; un xogo de tira e afrouxa, de solicitude e desdén, de presenza e ausencia, onde ás veces se di que un "ten sorbido o miolo".
Esta fixación da atención fai que exista unha semellanza entre o namoramento e o entusiasmo místico, pois o misticismo é tamén un fenómeno da atención. A forza de orar, meditar e pensar en Deus, este chega a estar sempre presente ante o místico. Chega un momento en que Divos deixa de ser algo alleo á mente e fíltrase dentro da alma, que se dilúe nel. Esta é a unión á que o místico aspira.
Tamén existe unha proximidade estraña entre o namoramento e outro fenómeno da atención: a hipnosis. Suaves pases de man como caricias; falar suxestivo e á vez tranquilizador; mirada fascinante... En ambos os casos hai unha entrega; ao hipnotizador ou á persoa amada, e en ambos os casos requírese vontade: a hipnosis non pode realizarse no ser humano se non é querida, da mesma forma que o namoramento debe ser sempre querido.
Cando a atención detense en algo máis tempo ou con máis frecuencia do normal, falamos de teima. É o namoramento un estado patológico? Hai algo que diferencia o namoramento, que é un fenómeno normal, da obsesión ou teima, que son fenómenos patológicos: pode afirmarse que todo o que se namora é porque quere namorarse. Na obsesión patológica non hai conciencia nin vontade propia, senón imposición allea, fantasías desmedidas e incontroladas. En cambio, a "obsesión querida" é propia dos xenios. Cando a Newton lle preguntaron como puidera descubrir o seu sistema mecánico do universo, respondeu: "pensando niso día e noite". Isto é unha declaración de obseso, desde o punto de vista do home de mundo; pero para un home habituado a meditar, insistindo sobre cada tema a fin de espremerlle todo o seu mollo, a lixeireza con que a atención dese home de mundo escorrega de obxecto en obxecto é motivo de mareo.
ELECCIÓN DA PERSOA AMADA
Na elección da persoa amada achamos o síntoma máis decisivo do que unha persoa é; como di Ortega: "En nada como na nosa preferencia erótica declárase o noso máis íntimo carácter". Máis aínda: a quen amamos e como amamos reflicten a nosa forma de concibir e entender da vida.
Aquí o principal problema é o do coñecemento de nós mesmos e dos demais. Temos realmente individualidade ou somos un amasillo de opinións e sentimentos que se nos foron filtrando da contorna? Somos autenticamente nós mesmos, ou máis ben o resultado producido polas circunstancias que nos rodean? Se nos analizásemos en profundidade, descubririamos ?talvez con espanto? que as nosas opinións e sentimentos non xurdiron realmente de nós, senón que nos caeron e cuberto, como lle cobre ao camiñante o po do camiño. Por iso, Ortega aconsella que máis que en palabras e actos, convén fixarse no que parece menos importante: o xesto e a fisionomía, pois ao ser impremeditados, deixan escapar noticias en grao sumo íntimo e secreto, que normalmente reflicten con exactitude. É preciso ver debaixo desa capa de po que habitualmente nos recubre; atravesar a barreira de palabras, actos e pensamentos, que son mero escenario, e ver o que está detrás de todo iso. Esta é o único xeito de poder percibir realmente ao ser amado, e sentir auténtico amor.
Como elixe o home? Ao home normal gústanlle case todas as mulleres que pasan preto del, pero non hai que confundir gusto e amor. Como di Ortega, a boa moza transeúnte, que pasa taconeando, produce unha irritación na periferia da sensibilidade varonil, unha atracción tan automática e mecánica que nin sequera a Igrexa atrévese a considerala pecado. Pois ben, xeralmente non respondemos a esa atracción motivada polo instinto, ou respondemos negativamente. Só cando respondemos positivamente e, á vez, pomos en xogo todo o noso ser, interesándonos por unha muller en concreto, póndonos en movemento cara a ela, entón brota o sentimento, brota o amor.
É indubidable que o instinto fai o seu labor, pero se é unha bobada afirmar que o verdadeiro amor do home á muller, e viceversa, non ten nada de sexual, é outra bobada crer que o amor é sexualidade. Entre outros moitos trazos que os diferencian hai un fundamental: o instinto tende a ampliar indefinidamente o número de obxectos que o satisfán, mentres que o amor é selectivo, elixe; por iso é polo que nada inmunice tanto ao home respecto doutras atraccións sexuais como o amoroso entusiasmo por unha determinada muller.
O amor vive do detalle e procede microscópicamente; en cambio, o instinto é macroscópico e dispárase ante os conxuntos. É coma se actuasen desde distancias diferentes; por iso a beleza que atrae de cando en cando coincide coa beleza que namora. Para o namorado non existen xa, borráronse na persoa amada eses trazos que conforman o que adoita chamarse beleza: as grandes liñas da figura e do rostro. Chamará beleza, en cambio, a pequenos detalles soltos: a cor da pupila, a comisura dos beizos, o timbre da voz... As "belezas oficiais", esas mulleres que son consideradas case monumentos públicos, espertan pouco o fervor privado dos homes. A súa beleza é tan resueltamente estética que converte á muller en obxecto artístico para turistas, máis que para namorados. Como di Ortega: "o desexo de proximidade, que é a avanzada do amor, faise imposible"; por iso é un feito que das mulleres plásticamente máis belas namóranse pouco os homes.
A conexión amor e beleza herdámola de Platón; só que para el a beleza non significaba propiamente a perfección do corpo, senón que era o nome de toda perfección; beleza é todo o valioso, o óptimo. Xa que logo, amar é algo moito máis grave e significativo que entusiasmarse cunhas liñas da cara ou unhas formas estéticas; amar é decidirse por un certo tipo de humanidade, que simbólicamente vai anunciado nos detalles do rostro, da voz e do xesto; amar implica unha íntima adhesión a un determinado tipo de vida humana que nos parece o mellor e que achamos preformado, insinuado na persoa amada.
Isto explica, en certo xeito, que un home poida namorarse varias veces ao longo da súa vida. Hai persoas que evolucionan moi lentamente, carácteres relativamente anquilosados, en xeral os de menos vitalidade (o prototipo do "bo burgués"), que persistirán dentro dun invariable esquema de elección amorosa. Pero ?di Ortega? a un ser humano potente, cun destino cheo de posibilidades, pódelle chegar a súa hora de "estourar"; a súa personalidade pode experimentar profundas transformacións, pode cambiar o seu carácter e a súa forma de entender a vida. Pois ben, a preferencia por un tipo distinto de muller axustarase rigorosamente ao novo modo de sentir a vida. Xorde un novo esquema de selección erótica porque houbo un cambio no sistema de valores, pasando a primeiro termo calidades que antes non se estimaban, ou nin se percibían. Hai evolución, hai etapas na vida, e hai crecemento; así pois, o home que non quere ser un bonsái adornando a sala de estar, chega un momento en que rompe cun modo de vida que lle asfixia, que lle afoga, e entón pode namorarse dunha muller que reflicta o seu novo modo de entender a vida. En todo caso, o importante é saber que se mantén a fidelidade a si mesmo, unha fidelidade latente co verdadeiro ser, imprescindible para previr o fracaso.
A muller tamén selecciona ao seu amado, pero de forma diferente ao home, pois non responde da mesma xeito ante a beleza física de leste. O entusiasmo erótico da muller pola beleza masculina redúcese, segundo Ortega e Gasset, a catro excepcións: 1) as mulleres de alma un pouco masculina; 2) as prostitutas; 3) as mulleres normais que teñen tras de si unha vida sexual plenamente exercitada e chegan á madurez; e 4) as que pola súa constitución psicofisiológica veñen ao mundo dotadas dun "gran temperamento". Por iso, en xeral a muller é máis moderada sexualmente, e non é frecuente nela ver disociados pracer sexual e sentimento.
O que diciamos respecto das belezas femininas ocorre tamén cos xenios, pois a muller de cando en cando namórase dos grandes homes que cambiaron a historia da Humanidade. Que lle importa a unha muller que un home sexa un gran matemático ou un gran químico? Pode parecer estraño, pero a Historia demostra que o xenio non é un "home interesante" para a muller.
Socialmente hai tamén un criterio de selección, de maneira que cada época prefire un tipo xeral de home e outro tipo xeral de muller; e esas preferencias van cambiando a medida que a sociedade cambia. Sería moi interesante ver como foron evolucionando historicamente os diferentes estilos amorosos: o amor romántico do século XIX, a galantería do XVIII, o amor platónico do XV, o amor gentil do XIV ou o amor cortés do XIII, cada un deles coas súas características peculiares. Trátase sempre do mesmo, pero en forma diversa cada vez; no amor colaboran a imaxinación, o entusiasmo, a sensualidade, a tenrura e outros moitos aspectos íntimos, pero dependendo de que importancia tome cada un deles, así será o tipo de sentimento amoroso resultante. O indubidable é que cada época ten o seu estilo de amor, e isto inflúe moito na elección da persoa amada. Por exemplo, a relación amorosa entre un home de corenta anos e unha jovencita de vinte é difícil, sobre todo, se ambos viven o entusiasmo amoroso de xeito diferente.
Pero hai que admitir que en todo isto é moi difícil chegar a conclusións definitivas, pois aínda que o home, canto máis varonil sexa máis cargado está de racionalidade, con todo, o centro da alma feminina ?por moi intelixente que sexa a muller? está ocupado por un poder irracional; e esta é a delicia suprema que nela atopamos: a máxica ocasión de tratar con outro ser "sen razóns", porque nos encanta e queremos unirnos a el.
No entanto, si podemos afirmar que namorarse é unha capacidade, un talento marabilloso que algunhas criaturas posúen, como o don de facer versos, o espírito de sacrificio, a inspiración melódica, a valentía persoal, o saber mandar... En xeral, todos cremos que xa sabemos o que é amar, pero amar é unha arte, como di Erich From, e do mesmo xeito que todo arte require tamén aprendizaxe, disciplina, concentración e paciencia. Por iso o amor do namoramento é, en realidade, un fenómeno pouco frecuente e nada fácil.
A capacidade de amar ten ademais como condición indispensable a capacidade de estar só, sendo tan difícil a unha como a outra. Se estou ligado a outra persoa porque ela é unha especie de "salvavidas" ou refuxio para min, entón non hai verdadeiro amor en tal relación.
Namorarse require un mínimo de autonomía persoal, un mínimo de individualización e, ademais, un básico coñecemento das leis da vida e da Natureza, para non quedar a mercé dos nosos instintos e desexos que, como vimos, non son amor.
BIBLIOGRAFÍA:
José Ortega e Gasset, ESTUDOS SOBRE O AMOR, 1926
Erich Fromm, A ARTE DE AMAR, 1982
Delia Steinberg Guzmán, AMOR PLATÓNICO E AMOR SEXUAL, Revista Nova Acrópole, n.º 233, xaneiro de 1995.
Por iso, sen tratar de teorizar nin especular demasiado, imos recoller aquí algunhas reflexións filosóficas que poidan sernos de utilidade.
POR QUE NOS NAMORAMOS?
Segundo a mitoloxía grega, fai moitos miles de anos, cando foi xestado o universo, comezaron a dividirse as almas dos homes, ata chegar aos miles e miles de almas que hoxe habitan sobre a Terra. Estas almas que se foron dividindo sentían coma se perdesen algo, coma se a cada unha faltáselle a súa metade. De aí o concepto das almas xemelgas e do amor como esa necesidade que sentimos todos os seres humanos de atopar aquilo que unha vez formou parte de nós, pero que agora nos falta. O amor é, entón, nin máis nin menos que a procura da unidade perdida, e namorámonos porque necesitamos resolver o problema de soidade e separación que todos temos.
Dito doutro xeito, todos somos un, e o amor é a forza coa que nos unimos á persoa amada. Esta unión dos amantes leva un certo grao de exclusividade, o que adoita entenderse erroneamente como amor posesivo; é dicir, se as dúas persoas namoradas non senten amor por ninguén máis que por eles mesmos, o un polo outro, entón, ese amor é en realidade un "egoísmo en parella"; son dous seres que resolven o problema da separación convertendo ao individuo illado en dous. Xa que logo, a súa experiencia de unión non é máis que unha ilusión falsa. O verdadeiro namoramento é exclusivo, si, pero ama na outra persoa a toda a humanidade, a todo o que vive e, xa que logo, é universal, non particular; é exclusivo no sentido de que podo unirme plena e intensamente só cunha persoa, pero, en certo xeito, esa persoa representa a toda a humanidade.
O AMOR DO NAMORAMENTO
Un dos poucos autores que tratou en profundidade o namoramento foi Ortega e Gasset. Na súa obra ?Estudos sobre o amor?, explica que o amor do namoramento caracterízase por conter á vez dous ingredientes: o encantamento e a entrega. Sentímonos encantados por outro ser e isto fai que nos entreguemos a el, ou como di o propio Ortega: "sintámonos absorbidos por el ata a raíz da nosa persoa, coma se arrincáronnos do noso propio fondo vital e vivísemos transplantados a el, coas nosas raíces vitais nel". Non importa que a entrega ?corporal ou afectiva? cumpriuse ou non; o esencial é que o namorado senta entregado ao outro.
Amor e vontade deben estar de acordo. Por iso, xeralmente, amar e querer úsanse como sinónimos. Amar non é só un poderoso sentimento, é tamén un acto de vontade. Amo porque quero, ou "quero a quen quero porque quero quererlle". É pouco probable que haxa desacordo entre amor e vontade, pero se así fóra, de forma que a alma namorada reflexionase e atopase "motivos respectables" para non amar ou amar menos, entón podemos dicir que falta amor. Esa alma sente vagamente atraída pola outra, pero non foi arrincada de si mesma; é dicir, non ama.
A absorción do amante polo amado non é senón o efecto do encantamento; outro ser encántanos, e ese encanto sentímolo polo suave e continuo tirón que dá á nosa persoa. Hai algo máxico en todo iso, como no contido das palabras ?encanto? ou ?encantamento?, aínda que hoxe día úsense de forma xeneralizada.
O encantamento e a entrega son o contrario ao simple desexo. O fenómeno psicolóxico do desexo e o de "ser encantado" teñen signo inverso. No desexo, a alma tira do desexado cara a si mesma; o que desexa tende a absorber o obxecto. No encantamento son eu o absorbido. O que desexa non se entrega, quere capturar. Desexar algo é, en definitiva, tender á súa posesión; por iso é polo que o desexo morre automaticamente cando se satisfai. En cambio, o amor é un eterno insatisfeito, e leva actividade permanente. O amor é moi fecundo, del nacen pensamentos, accións e tamén desexos; con todo, hai que separar claramente o amor do desexo. Dalgunha forma, desexamos aquilo que amamos, pero desexamos moitas cousas respecto das cales somos indiferentes no plano sentimental.
Tampouco hai verdadeira entrega na paixón. Estar disposto a suicidarse ou a matar por amor demostra que a paixón non é máis que un estado patológico. Unha persoa que cae facilmente na obsesión, ou de estrutura moi simple ou ruda, converterá en paixón, é dicir, en teima, todo xerme de sentimento que nela caia. É preciso, pois, quitar ao apasionamiento o aderezo de romanticismo con que se lle ornamentou; da mesma forma que debería refugarse a crenza de que o home está namorado na proporción en que se volveu estúpido ou está disposto a facer disparates. Non se deben atribuír ao amor os trazos ou carácteres da persoa que o sente, aínda que debemos ter en conta que, sendo o amor o acto máis delicado dun alma, nel reflíctense a condición e índole desta, polo que podemos afirmar que segundo se é, así se ama.
Tampouco o agarimo é amor de namorado. No agarimo ?que adoita ser, no mellor dos casos, a forma do amor matrimonial?, dúas persoas senten mutua simpatía, fidelidade, adhesión, pero tampouco hai encantamento e entrega. Cada cal vive sobre si mesmo, aínda que envíe ao outro suaves efluvios de estima e benevolencia.
Outro erro frecuente consiste en crer que namorarse equivale a sentir alegría, pois se confunde o amor coas súas consecuencias. Quen dúbida de que o amante pode recibir alegría da persoa amada? Pero ás veces o amor é triste; máis aínda: o verdadeiro amor percíbese mellor a si mesmo pola dor e o sufrimento de que é capaz. Non é estraño que a muller namorada prefira as angustias que o home amado orixínalle á indolora indiferenza.
Ortega di que o namoramento necesita que se cumpran tres condicións:
1) Condicións de percepción, para ver á persoa amada. Hai que ter unha especial capacidade de observación. Non basta coa simple curiosidade; hai que ser "curioso de humanidade", e desta na forma máis concreta: a persoa como totalidade vivente, como módulo individual de existencia. Sen esta curiosidade, pasarán ante nós as criaturas máis extraordinarias e non nos decataremos. En palabras de Ortega: "Esta curiosidade, que é á vez ansia de vida, non pode darse máis que en almas porosas onde circule o aire libre, non confinado por ningún muro de limitación, o aire cósmico cargado con po de estrelas remotas".
Por desgraza, moitos homes e mulleres viven mergullados na esfera dos seus intereses subxectivos e particulares, insistindo comodamente sobre o coñecido e o habitual; por iso é tan difícil que se namoren dunha forma auténtica. A percepción pode ser maior ou menor, e moitos casos de anomalías amorosas débense a confusións na percepción da persoa amada: ilusións ópticas semellantes ás que se producen na nosa visión física. A isto hai que engadir, ademais, a dificultade natural para percibir ás persoas, ás veces demasiado complicadas.
2) Condicións de emoción, con que respondemos sentimentalmente a esa visión do amable. Percibir e ter capacidade de resposta só é propio de seres fortes e vitais. O débil nin sequera é capaz dunha atención desinteresada ao que poida sobrevir fóra del; máis ben, teme ao inesperado que a vida poida traerlle, e faise hermético a canto non se relacione co seu interese particular.
3) Condicións de constitución no noso ser, pois aínda dándose as outras dúas condicións de percibir e sentir, pode suceder que ese sentimento non invada nin arrastre a nosa alma, por ser esta pouco elástica, pouco vigorosa ou acharse espallada.
COMO NOS NAMORAMOS?
No modo de comezar, o amor parécese ao desexo, porque o seu obxecto ?a persoa amada? excítanos. Pero o acto amoroso non empeza senón logo desa excitación ou incitación. Polo poro que abriu a frecha incitante da persoa amada brota o amor, e diríxese activamente a ela. Vai do amante ao amado; é un movemento psíquico, unha "íntima marcha" desde o noso ser ao do próximo.
Disto despréndese que o acto amoroso, na súa intimidade psíquica, é un proceso da alma que se prolonga no tempo; é como un chorro de materia anímica, un fluído constante que mana como dunha fonte. Poderiamos dicir metaforicamente que o amor non é un disparo, senón unha emanación continuada, unha irradiación psíquica que do amante vai ao amado. Non é un golpe único, senón unha corrente.
Este trazo do namoramento é común a todas as clases de amor: amor filial, amor maternal, amor á patria, amor á arte, amor á ciencia..., ou amor a unha muller. Si, hai algo común entre o amor á ciencia e o namoramento: "Quedos, a cen leguas do obxecto amado, e aínda sen que pensemos nel, se o amamos, estaremos emanando cara a el un fluído indefinible, de carácter afirmativo e cálido", di Ortega. E podería engadirse que todo o que é diferente no amor á ciencia e no amor a unha muller non é propiamente amor. Por iso é polo que, xeralmente, úsase a palabra ?namorarse? nun sentido demasiado amplo, pois hai amores nos que existe de todo menos auténtico amor: hai desexo, curiosidade, obstinación, teima, sincera ficción sentimental..., pero non esa cálida afirmación do outro ser, calquera que sexa a súa actitude para connosco.
O namoramento en sentido amplo é, primeiro de nada, un fenómeno da atención. Habitualmente, a nosa atención pasa dun obxecto a outro, deténdose máis ou menos tempo en cada un deles. Pero imaxinemos que, un bo día, a nosa atención queda paralizada, fixa nun obxecto; sería coma se puxésemos a man diante dos nosos ollos, tapando por completo o noso campo visual. O resto do mundo quedaría relegado, distante, case inexistente. O atendido cobra para nós máis realidade, máis vigorosa existencia que o desatendido, e fáillenos máis valioso. Ese exclusivismo da atención dota ao amado de calidades portentosas, non porque se finxan, senón porque, a forza de fixarse nelas, adquiren para a conciencia unha forza de realidade incomparable.
Pois ben, o namoramento, no seu comezo, non é máis que iso: atención anómalamente detida noutra persoa. Non se trata dun enriquecemento da nosa vida mental, senón que hai unha progresiva desaparición das cousas que antes nos ocupaban; a conciencia estréitase e a atención queda paralítica: non avanza de cousa en cousa, senón que está fixa, presa dun só ser. Isto sábeno moi ben "os conquistadores" de ambos os sexos, e moitos namoramentos redúcense a unha especie de xogo mecánico sobre a atención do outro; un xogo de tira e afrouxa, de solicitude e desdén, de presenza e ausencia, onde ás veces se di que un "ten sorbido o miolo".
Esta fixación da atención fai que exista unha semellanza entre o namoramento e o entusiasmo místico, pois o misticismo é tamén un fenómeno da atención. A forza de orar, meditar e pensar en Deus, este chega a estar sempre presente ante o místico. Chega un momento en que Divos deixa de ser algo alleo á mente e fíltrase dentro da alma, que se dilúe nel. Esta é a unión á que o místico aspira.
Tamén existe unha proximidade estraña entre o namoramento e outro fenómeno da atención: a hipnosis. Suaves pases de man como caricias; falar suxestivo e á vez tranquilizador; mirada fascinante... En ambos os casos hai unha entrega; ao hipnotizador ou á persoa amada, e en ambos os casos requírese vontade: a hipnosis non pode realizarse no ser humano se non é querida, da mesma forma que o namoramento debe ser sempre querido.
Cando a atención detense en algo máis tempo ou con máis frecuencia do normal, falamos de teima. É o namoramento un estado patológico? Hai algo que diferencia o namoramento, que é un fenómeno normal, da obsesión ou teima, que son fenómenos patológicos: pode afirmarse que todo o que se namora é porque quere namorarse. Na obsesión patológica non hai conciencia nin vontade propia, senón imposición allea, fantasías desmedidas e incontroladas. En cambio, a "obsesión querida" é propia dos xenios. Cando a Newton lle preguntaron como puidera descubrir o seu sistema mecánico do universo, respondeu: "pensando niso día e noite". Isto é unha declaración de obseso, desde o punto de vista do home de mundo; pero para un home habituado a meditar, insistindo sobre cada tema a fin de espremerlle todo o seu mollo, a lixeireza con que a atención dese home de mundo escorrega de obxecto en obxecto é motivo de mareo.
ELECCIÓN DA PERSOA AMADA
Na elección da persoa amada achamos o síntoma máis decisivo do que unha persoa é; como di Ortega: "En nada como na nosa preferencia erótica declárase o noso máis íntimo carácter". Máis aínda: a quen amamos e como amamos reflicten a nosa forma de concibir e entender da vida.
Aquí o principal problema é o do coñecemento de nós mesmos e dos demais. Temos realmente individualidade ou somos un amasillo de opinións e sentimentos que se nos foron filtrando da contorna? Somos autenticamente nós mesmos, ou máis ben o resultado producido polas circunstancias que nos rodean? Se nos analizásemos en profundidade, descubririamos ?talvez con espanto? que as nosas opinións e sentimentos non xurdiron realmente de nós, senón que nos caeron e cuberto, como lle cobre ao camiñante o po do camiño. Por iso, Ortega aconsella que máis que en palabras e actos, convén fixarse no que parece menos importante: o xesto e a fisionomía, pois ao ser impremeditados, deixan escapar noticias en grao sumo íntimo e secreto, que normalmente reflicten con exactitude. É preciso ver debaixo desa capa de po que habitualmente nos recubre; atravesar a barreira de palabras, actos e pensamentos, que son mero escenario, e ver o que está detrás de todo iso. Esta é o único xeito de poder percibir realmente ao ser amado, e sentir auténtico amor.
Como elixe o home? Ao home normal gústanlle case todas as mulleres que pasan preto del, pero non hai que confundir gusto e amor. Como di Ortega, a boa moza transeúnte, que pasa taconeando, produce unha irritación na periferia da sensibilidade varonil, unha atracción tan automática e mecánica que nin sequera a Igrexa atrévese a considerala pecado. Pois ben, xeralmente non respondemos a esa atracción motivada polo instinto, ou respondemos negativamente. Só cando respondemos positivamente e, á vez, pomos en xogo todo o noso ser, interesándonos por unha muller en concreto, póndonos en movemento cara a ela, entón brota o sentimento, brota o amor.
É indubidable que o instinto fai o seu labor, pero se é unha bobada afirmar que o verdadeiro amor do home á muller, e viceversa, non ten nada de sexual, é outra bobada crer que o amor é sexualidade. Entre outros moitos trazos que os diferencian hai un fundamental: o instinto tende a ampliar indefinidamente o número de obxectos que o satisfán, mentres que o amor é selectivo, elixe; por iso é polo que nada inmunice tanto ao home respecto doutras atraccións sexuais como o amoroso entusiasmo por unha determinada muller.
O amor vive do detalle e procede microscópicamente; en cambio, o instinto é macroscópico e dispárase ante os conxuntos. É coma se actuasen desde distancias diferentes; por iso a beleza que atrae de cando en cando coincide coa beleza que namora. Para o namorado non existen xa, borráronse na persoa amada eses trazos que conforman o que adoita chamarse beleza: as grandes liñas da figura e do rostro. Chamará beleza, en cambio, a pequenos detalles soltos: a cor da pupila, a comisura dos beizos, o timbre da voz... As "belezas oficiais", esas mulleres que son consideradas case monumentos públicos, espertan pouco o fervor privado dos homes. A súa beleza é tan resueltamente estética que converte á muller en obxecto artístico para turistas, máis que para namorados. Como di Ortega: "o desexo de proximidade, que é a avanzada do amor, faise imposible"; por iso é un feito que das mulleres plásticamente máis belas namóranse pouco os homes.
A conexión amor e beleza herdámola de Platón; só que para el a beleza non significaba propiamente a perfección do corpo, senón que era o nome de toda perfección; beleza é todo o valioso, o óptimo. Xa que logo, amar é algo moito máis grave e significativo que entusiasmarse cunhas liñas da cara ou unhas formas estéticas; amar é decidirse por un certo tipo de humanidade, que simbólicamente vai anunciado nos detalles do rostro, da voz e do xesto; amar implica unha íntima adhesión a un determinado tipo de vida humana que nos parece o mellor e que achamos preformado, insinuado na persoa amada.
Isto explica, en certo xeito, que un home poida namorarse varias veces ao longo da súa vida. Hai persoas que evolucionan moi lentamente, carácteres relativamente anquilosados, en xeral os de menos vitalidade (o prototipo do "bo burgués"), que persistirán dentro dun invariable esquema de elección amorosa. Pero ?di Ortega? a un ser humano potente, cun destino cheo de posibilidades, pódelle chegar a súa hora de "estourar"; a súa personalidade pode experimentar profundas transformacións, pode cambiar o seu carácter e a súa forma de entender a vida. Pois ben, a preferencia por un tipo distinto de muller axustarase rigorosamente ao novo modo de sentir a vida. Xorde un novo esquema de selección erótica porque houbo un cambio no sistema de valores, pasando a primeiro termo calidades que antes non se estimaban, ou nin se percibían. Hai evolución, hai etapas na vida, e hai crecemento; así pois, o home que non quere ser un bonsái adornando a sala de estar, chega un momento en que rompe cun modo de vida que lle asfixia, que lle afoga, e entón pode namorarse dunha muller que reflicta o seu novo modo de entender a vida. En todo caso, o importante é saber que se mantén a fidelidade a si mesmo, unha fidelidade latente co verdadeiro ser, imprescindible para previr o fracaso.
A muller tamén selecciona ao seu amado, pero de forma diferente ao home, pois non responde da mesma xeito ante a beleza física de leste. O entusiasmo erótico da muller pola beleza masculina redúcese, segundo Ortega e Gasset, a catro excepcións: 1) as mulleres de alma un pouco masculina; 2) as prostitutas; 3) as mulleres normais que teñen tras de si unha vida sexual plenamente exercitada e chegan á madurez; e 4) as que pola súa constitución psicofisiológica veñen ao mundo dotadas dun "gran temperamento". Por iso, en xeral a muller é máis moderada sexualmente, e non é frecuente nela ver disociados pracer sexual e sentimento.
O que diciamos respecto das belezas femininas ocorre tamén cos xenios, pois a muller de cando en cando namórase dos grandes homes que cambiaron a historia da Humanidade. Que lle importa a unha muller que un home sexa un gran matemático ou un gran químico? Pode parecer estraño, pero a Historia demostra que o xenio non é un "home interesante" para a muller.
Socialmente hai tamén un criterio de selección, de maneira que cada época prefire un tipo xeral de home e outro tipo xeral de muller; e esas preferencias van cambiando a medida que a sociedade cambia. Sería moi interesante ver como foron evolucionando historicamente os diferentes estilos amorosos: o amor romántico do século XIX, a galantería do XVIII, o amor platónico do XV, o amor gentil do XIV ou o amor cortés do XIII, cada un deles coas súas características peculiares. Trátase sempre do mesmo, pero en forma diversa cada vez; no amor colaboran a imaxinación, o entusiasmo, a sensualidade, a tenrura e outros moitos aspectos íntimos, pero dependendo de que importancia tome cada un deles, así será o tipo de sentimento amoroso resultante. O indubidable é que cada época ten o seu estilo de amor, e isto inflúe moito na elección da persoa amada. Por exemplo, a relación amorosa entre un home de corenta anos e unha jovencita de vinte é difícil, sobre todo, se ambos viven o entusiasmo amoroso de xeito diferente.
Pero hai que admitir que en todo isto é moi difícil chegar a conclusións definitivas, pois aínda que o home, canto máis varonil sexa máis cargado está de racionalidade, con todo, o centro da alma feminina ?por moi intelixente que sexa a muller? está ocupado por un poder irracional; e esta é a delicia suprema que nela atopamos: a máxica ocasión de tratar con outro ser "sen razóns", porque nos encanta e queremos unirnos a el.
No entanto, si podemos afirmar que namorarse é unha capacidade, un talento marabilloso que algunhas criaturas posúen, como o don de facer versos, o espírito de sacrificio, a inspiración melódica, a valentía persoal, o saber mandar... En xeral, todos cremos que xa sabemos o que é amar, pero amar é unha arte, como di Erich From, e do mesmo xeito que todo arte require tamén aprendizaxe, disciplina, concentración e paciencia. Por iso o amor do namoramento é, en realidade, un fenómeno pouco frecuente e nada fácil.
A capacidade de amar ten ademais como condición indispensable a capacidade de estar só, sendo tan difícil a unha como a outra. Se estou ligado a outra persoa porque ela é unha especie de "salvavidas" ou refuxio para min, entón non hai verdadeiro amor en tal relación.
Namorarse require un mínimo de autonomía persoal, un mínimo de individualización e, ademais, un básico coñecemento das leis da vida e da Natureza, para non quedar a mercé dos nosos instintos e desexos que, como vimos, non son amor.
BIBLIOGRAFÍA:
José Ortega e Gasset, ESTUDOS SOBRE O AMOR, 1926
Erich Fromm, A ARTE DE AMAR, 1982
Delia Steinberg Guzmán, AMOR PLATÓNICO E AMOR SEXUAL, Revista Nova Acrópole, n.º 233, xaneiro de 1995.